اُرُسی
از عناصر معماری ایرانی و پنجرهٔ مُشـَبَّکی است که به جای گشتن بر روی پاشنه گرد، بالا می‌رود و در محفظه‌ای که روی آن قرار گرفته جای می‌گیرد و در اشکوب کوشک‌ها و پیشان و رواق ساختمان‌های سرد سیر بسیار دیده می‌شود. نقش شبکهٔ ارسی مانند پنجره‌ها و روزن‌های چوبی است و نمونه‌های زیبای آن در خانه‌های کهن اصفهان و شیراز و کاشان و یزد (و انواع جدیدترش در تهران) بسیار است.[۱]
ارسی حرمسرا های خانه تاریخی مشیرالملک
دربارهٔ ریشه این واژه اختلاف نظر وجود دارد. به نوشته پیرنیا (ص ۳۵۵–۳۵۶) اور به معنای بالاست و اُرسی یعنی پنجره‌هایی با لنگه‌های بازشو بالارونده. بنا به گفته فره وشی این کلمه از ارو یا (arus) پهلوی گرفته شده و به معنای سفید و روشنایی است.
بنجامین در وصف این نوع پنجره در سفرنامه خود می‌نویسد: ایرانیان به جای آنکه برای اتاق‌های خود به شیوه غربی چندین پنجره بسازند، همه را یکجا جمع کرده یک پنجره بزرگ یا در که از سقف تا کف اتاق می‌رسد برای اتاق در نظر می‌گیرند و این پنجره بزرگ را با قاب‌های مختلف به سه یا چهار قسمت تقسیم می‌کنند و در هر قسمت با به کاربردن شیشه‌های رنگی کوچک، نمای خارجی و داخلی زیبایی برای اتاق فراهم می‌آورند. ارسی در شهرهای مختلف نام‌های گوناگونی دارد؛ برای نمونه در یزد به «درهای شکم پاره» و در قزوین به «درهای چند چشم» موسوم است از جمله بناهای دارای ارسی می‌توان به ارگ کریمخانی، خانه محتشم، بنای دیوانخانه و باغ دولت‌آباد اشاره کرد (عطارزاده، ص ۳۴).
لنگه‌های این پنجره به جای حرکت بر حول محور پاشنه، در درون یک چارچوب به سمت بالا و پایین حرکت می‌کند. ارسی غیر از چارچوب به سه قسمتِ آستانه، طبقه پایین یعنی لنگه‌های بازشونده، و قسمت بالا که مخفی‌کننده لنگه هاست تقسیم می‌شود. قسمت بالا به صورت دو جداره ساخته می‌شود تا هنگامی که لنگه‌ها بالا کشیده می‌شوند در میان جداره‌ها پنهان شده منظره نامناسبی به اتاق ندهد. ارسی‌ها معمولاً یکی از اضلاع چهارگانه اتاق را تشکیل می‌داد و از کف اتاق تا سقف ادامه پیدا می‌کرد. سطح پنجره‌های ارسی غالباً از شبکه‌های چوبی با نقش‌های هندسی بسیار ظریف و زیبا به صورت گره سازی یا قواره بندی و با استفاده از قطعه‌های شیشه رنگی یا ساده ساخته می‌شد (همان، ص ۲۱–۲۶؛ عطارزاده، ص ۳۳). پنجره‌های اُرسی عموماً به گونه‌ای ساخته می‌شد که تمام سطح بیرونی یک اتاق را در بر می‌گرفت. سطح مشبک پنجره‌های اُرسی چندین کارکرد داشت: نخست نور فضای درون را تأمین می‌کرد و سپس دید و منظر بیرون را در اختیار افراد درون فضا قرار می‌داد و از شدت نور آفتاب و گرمای آن می‌کاست. از اُرسی در فضاهای درونی نیز استفاده می‌شد، در جاهایی مثل بالاخانه‌ها و اتاق‌های گوشوارِ واقع در یک یا دو سوی تالارهای بزرگ و مرتفع؛ زیرا در اوقاتی که مجالسی مردانه در تالارها یا اتاق‌های بزرگ هفت دری یا پنج دری برگزار می‌شد، زنان در اتاق‌های گوشوار یا بالاخانه که در بالا و دو سوی تالار قرار داشت و از یک سمت به آن دید داشتند، می‌نشستند و به این ترتیب بر فضای تالار اشراف داشتند. سطح پنجره‌های اُرسی را گاه با نقوش گوناگون گره‌سازی و شیشه‌های رنگین و ساده می‌آراستند و ترکیب‌های بدیع پدیدمی‌آوردند. ارسی برخلاف تصور بعضی‌ها به تقلید از معماری روسی در ایران پدید آمده و نمونه‌های جالبی از ارسی در بناها و نقاشی‌ها، پیش از آنکه معماری چشمگیری در روسیه پاگرفته باشد، مشاهده شده‌است