پیدایش مناره در اسلام :
-هنگامی ما به فن معماری اسلام پی خواهیم برد که در ساختمانها و آثار اسلامی بررسی و تحقیق کرده باشیم. یکی از عناصر اصلی این فن که در اسلام جلوه‌گر شده و زیبائی خاصی به خود گرفته ، ساختمان گلدسته‌ها می‌باشد.
-با ظهور اسلام مساجد گوی رنگ و سنگ را از سایر رقبا ربوده در فن و هنر بی همتا گشتند.در ابتدا مساجد فاقد مناره بوده موء ذنان در مکانی که دو عامل مرکزیت و ارتفاع را توئما داشته اذان می گفتند .
– گلدسته یا مؤذنه عبارتست از محلی که مؤذن در آنجا اذان می‌گوید و مردم را به نماز دعوت می‌کند . مؤذنه دارای نامهای دیگری نیز هست از قبیل: مناره ، منار و صومعه ، عساس و گلدسته. بطورکلی ، مؤذن از همان آغاز اسلام جایگاه مخصوصی داشته ، همچنانکه بلال در زمان پیغمبر اکرم (ص) بر بلندترین بامهای منازل یا بر روی استوانه‌ای می‌رفت و اذان می‌گفت.
-در اوائل اسلام بود که مؤذن برروی باره شهر می‌رفت و اذان می گفت وبیشتر این رسم در شهر دمشق معمول بود.
-خلاصه فکر اینکه مؤذن در محل مرتفعی اذان بگوید مسلمین را بر این داشت تا برای مؤذن جایگاه مخصوصی که بلندتر از مسجد و متصل یا نزدیک به آن باشد بسازند تا همیشه در آنجا اذان گفته شود. و چون دولت اسلام توسعه یافت و مسلمین با کشورهای متمدن آنروز تماس پیدا کردند ، ضرورت ایجاب کرد تا در هر شهر مسجدی و جهت هر مسجدی مؤذنه‌ای بسازند و در ایران نحوه ساختمان مساجد عربی بصورت و شکل بناهای مذهبی ایرانیان درآمد. از همان ابتدای اسلام در ایران غربی مساجد و مؤذنه‌هائی ساخته شد به سبک ساختمان محلی و شبیه به چهارطاقها و برجهای ساسانی و بطوریکه از تاریخ بر می‌آید خلفای عباسی تعداد زیادی از این قبیل مساجد در شهرهای مهم غربی بنا کرده‌اند .
مناره و کارکردهای آن در تاریخ اسلام:
-به تصور برخی مهمترین دلیل وجود مناره در مساجد، اذان گویی است. اما این دلیل محل بحث و چون و چرای بسیار است، زیرا می توان از فراز بام مسجد نیز مسلمانان را به مسجد فراخواند. بر حسب روایات، وقتی مسلمانان به مدینه آمدند طبق عادت و بدون هیچ گونه دعوتی برای ادای فریضه نماز در مسجد حضور پیدا می کردند. این عدم دعوت روزی به بحث گذاشته شد و فردی پیشنهاد داد که بگذارید مانند مسیحیان ناقوس داشته باشیم. دیگری گفت مانند یهودیان شیپور بدمیم. با این حال پیامبر (ص) فردی را معین نمود که مردم را به نماز فراخواند و پیامبر (ص) به بلال فرمود: «برخیز و مردم را به نماز فراخوان» این نکته این واقعیت را نشان می دهد که مناره بخش جدایی ناپذیر از مراسم عبادی اسلام نیست و تا امروز هم در بسیاری ازکشورهای اسلامی از ساختن مناره به جهت حالت متظاهرانه و غیر ضروری اجتناب می کنند و برخی تنها یک سکو در بام مسجد در نظر گرفته اند که موذن از آنجا اذان می گوید.
این نکته یک حقیقت دیگر را هم آشکار می سازد و آن اینکه از بالای مناره کمتر می توان صدای اذان را به مسافتی بیش از بیست – سی متر رسانید بنابراین کارکرد اصلی مناره جای فقط اذان گویی نیست.
نظریه اول – موقعِیت برج ها یا منارهای اولیه:
-برای دست یابی به کارکرد مناره بر اساس تجزیه وتحلیل برکم می توان به سه نظریه دست یافت:
-ظاهراً مناره کمی پس از ظهور مسجد بوجود آمد و میتوان دوران ظهور آنرا از عصر اموی دانست. بطوریکه از متون تاریخی برمی‌آید ، ظاهراً اولین مؤذنه‌ایکه به شکل مناره‌های فعلی ساخته شد ، مؤذنه مسجد جامع بصره بود که آنرا زیاد بن ابیه در سال 44 یا 45 هجری در موقعیکه از طرف معاویه والی آنجا بود بنا نمود .
نظریه دوم- ریشه یابی لغت: مناره-صومعه- موذنه
-تبار شناسی ریشه واژه مناره نیز نکاتی گویا در باب علل پیدایش به ما گوشزد می نماید. معنی اصلی کلمه مناره، مکان نور یا آتش است. اگر هم اکنون در زبان پارسی به مناره «گلدسته» می گویند، به جهت همین معنای آن است. اتفاقاً این واژه از طریق زبان ترکی به زبان انگلیسی نیز راه پیدا کرده و «Minaret» نام گرفته است. این کلمه در عربستان پیش از اسلام به اماکن بلندی اطلاق می شد که از فراز آن علائمی توسط دود یا آتش ارسال می شده اند. به همین سبب، کلمه مناره را اغلب معادل با چراغ خانه به کار می بردند.
مناره ساربان
ساختمان مناره :
*مناره ها از چهار جزء اصلی تشکیل شده اند:
* پایه : به صورت مربع، شش یا دوازده ضلعی.
* ساقه : به شکل استوانه یا مخروطی
* سرپوش : مربع و هشت گوش که مهمترین بخش مناره است.
*رأس : همان سایبان که به اشکال مختلف ساخته می شود.
هر چند که در سراسر جهان اسلام، مناره ها اغلب از همین اجزا تشکیل شده اند اما با تأثیر پذیری از شیوه معماری ملی هر منطقه، شکلی خاص به خود گرفتند. در شمال آفریقا مناره ها حجیم و چهارگوش، در مصر به صورت چند طبقه، در ایران و مناطق همجوار به شکل استوانه ای لاغر ولی رفیع با گلدسته هایی زیبا و بی همتا، در ترکیه عثمانی به گونه مدادی شکل با ردیفی از بالکنها و در صحرای آفریقا و حتی حاشیه خلیج فارس به شکل هرم ناقص ساخته شدند.
1- پایه 2- ساقه 3- تاج
1- پایه یا سکو: با توجه به ارتفاع زیاد ومساحت کم قاعده پایه مهمترین نقش را در مقاومت مناره داشته کوچکترین سستی در این قسمت یا زمین زیران منجر به فروریختن بنا می شود. بنابراین زمین را تا رسیدن به لایه های سخت حفر کرده با شفته وسنگ پر می کنند. سپس پایه یا سکو ساخته می شود. گاهی مناره ها را بدون پایه مستقیما” روی زمین می سازند که از نمونه های آن میتوان به منار علی و مناره مسجد برسیان اشاره کرد. پایه ها معمولا” یا مربع بوده مانند منار رهروان اصفهان و منار خسروگرد سبزوار یا کثیرالاضلاع بوده مانند منارهای سین و زیاد که بدنه استوانه ای در وسط سکو قرار می گیرد.
2- ساقه یا بدنه : از دوران پیش از اسلام می توان به میل اژدها یا نورآباد که ساقه ای چهار ضلعی داشته اشاره کرد. همچنین می توان از میل فیروزاباد متعلق به دوره ساسانی نام برد. ساقه ای چهار ضلعی با پلکانی بر بدنه خارجی به ارتفاع سی و سه متر (در حال حاضربیست و شش متر) که هر چه به سمت بالا می رود از پهنای آن کاسته می شود.بعد از اسلام ساقه استوانه ای تحفه مناره سازان شد و خود نیز بدل به برگ سبزنقاشی مقرنس کاران آجرکاران و کاشی کاران گشت. تا اوایل قرن پنجم مناره به صورت منفرد و مجزا از مجتمع مسجد ساخته می شد. گاهی مناره ای به مسجدی ساخته شده اضافه می شد و گاهی مسجدی در کنار مناره ای موجود احداث می گشت.
هر ساقه یا بدنه دارای بخشهای زیراست:
دکل ، پلکان ، نورگیرها
دکل: با توجه به ساقه دکل چندضلعی یا استوانه ای است که پلکان مارپیچی به دور آن می چرخد وبالا می رود. دکل میلهای پیش از اسلام بسیار قطور بوده اند ولی در دوران اسلامی باریکتر و ظریفتر می شوند. دکلها معمولا از گچ سنگ و اجر ساخته شده و گاهی جهت استحکام بیشتر از سرب مذاب استفاده شده است.
پلکان: پلکان میل فیروزآباد خارج از بنا قرار دارد اما در مناره های اسلامی پلکان به صورت مارپیچی حول دکل می چرخد. جهت پلکان عموما برخلاف حرکت عقربه ساعت بوده و تاثیر قابل ملاحظه ای بر مقاومت بنا در برابر زلزله دارد. در سه مناره مسجد جامع یزد مناره سلجوقی گلپایگان و مناره کوتاه مدرسه خان شیراز استثنایی در پلکان وجود دارد. در این مناره ها دو پلکان وجود دارد. یکی جهت صعود و بالا رفتن و دیگری جهت پایین امدن به صورتی که هیچ ارتباطی بین این پلکانها نیست. در این حالت با در نظر گرفتن قد یک فرد متوسط القامه و با احتساب ارتفاع و فاصله خود راه پله ها دو پلکان به صورت مارپیچی و موازی هم ساخته می شوند
نورگیرها:
1-روزنه هایی کوچک به اندازه جای خالی یک یا چند آجر.
2- پنجره هایی بزرگ که گاهی جهت اذان گویی نیز از آنها استفاده می شده است.
3- تاج: سومین و بالاترین بخش یک مناره تاج یا کلاهک است. ساقه در نقطه گلوگاه با افزایش مقطع عرضی باز شده به صورت دایره یا چند ضلعی در آمده نعلبکی مناره یا جایگاه موءذن را می سازد. دیواره مناره از نعلبکی یا کف تاج وسط تاج و سرپوش تاج گذشته تا حدود دو متر بالا تر از سقف تاج ادامه پیدا می کند.اطراف تاج با دیواری کوتاه یا نرده های مشبک فلزی وچوبی محصور می شود.
رنگین کردن مناره ها از نیمه قرن سوم هجری به بعد مرسوم شد و آیات و احادیث نبوی در قالب تزیینات آجرکاری، گچ بری و کاشیهای رنگی بر مناره ها نقش بستند.
قدیمی ترین میل راهنمای موجود میل اژدها است. بنایی هفت متری متعلق به اشکانیان در غرب نورآباد ممسنی که در بالای آن آتشدانی سنگی قرارداشته است.
مناره چهل دختران
مناره‌های تیموری و صفوی
قرن نهم هـ.ق چیز چندان جالب توجهی در مورد مناره ندارد، فرم و عملکرد آن نیز از همان سنت پیشین تبعیت می‌کنند. شاید از مشخص‌ترین ابداعات این دوره تغییر تدریجی در نقش مناره‌ها با واقع شدن آن در دو طرف ایوان باشد. ویژگی‌های رایج سلجوقی و مغول یعنی پوشاندن قسمت پایینی مناره از طریق سردر ساختمان مجاور کنار گذاشته شده است که در نمونه‌های «مسجد گوهرشاد و زیارتگاه جامی» مشخص می‌شود.
نمای مناره همچنان حفظ شد و معماران صفوی این تعهد را کماکان تا حدودی غیر آشکار ادامه دادند (مسجد امام اصفهان) مناره‌های تیموری استقلال خود را از ابتدا در همان تزئینات خاص خود بیان داشتند. فن‌آوری مناسب عبارت بود از پوشاندن محور با شبکه‌های آجری لوزی که وسط هر کدام با قاب‌های تزئینی کاشی‌کاری شده پر شده‌اند (مناره مسجد شاه سابق و مسجد گوهرشاد)
میل اژدها
میل اژدها در غرب شهر نورآباد ممسنی در استان فارس قرار دارد.این میل کنار یکی از راه‌های مهم باستانی و در دامنه کوهی سنگلاخ و نسبتا سرسبز قرار دارد. میل اژدها یکی از معدود مناره‌هایی است که از دوران پیش از اسلام باقی مانده و به احتمال زیاد در زمان اشکانیان ساخته شده است
آتشکده یا میل اژدها
مناره ساوه
چند ردیف کتیبه با اشکال گوناگون خط بنایی و آجرکاری‌های هندسی جذاب، از ویژگی‌های این مناره است. مناره ساوه در سال 504 هجری ساخته شده.شهر ساوه به خاطر یک مناره دیگر نیز شهرت دارد و آن منارهای است که بعدها مسجد جامع ساوه در کنار آن ساخته شده است
منار مسجد جامع فهرج
مسجد جامع فهرج، تک مناره ایی است که این منار به عنوان نشانه آبادی نیز از دور نمایان است. این عنصر معماری و نیز گرمخانه کوچک مجاور آن که تماماً از خشت بنا شده اند به دلیل کاهش ابعاد خشت ها در مقایسه با مسجد اولیه، جزء عناصر الحاقی به مسجد محسوب می شوند که احتمالاً در قرن چهارم و پنجم به بنا اضافه شده اند
مناره شمس
این مناره یکی از جدیدترین مناره‌های منفرد ایران است و در دوران زندیه ساخته شده. هر چند تزئینات معماری زیادی ندارد، اما از یک نظر جالب و استثنایی است و آن این که تمامی بدنه مناره با شاخ قوچ پوشانده شده. البته خیلی از این شاخ‌ها به مرور زمان شکسته شده و از بین رفته‌اند. این مناره در داخل شهر خوی در آذربایجان غربی در یک باغ قرار دارد
لیست مناره‌های ایرانی
1- مناره مسجد ساوه ،در ساوه- 453 هجری.
2- مناره مسجد پامنار ، در زواره اصفهان-461 هجری.
3- مناره مسجد جمعه ، درکاشان – 466 هجری.
4- مناره مسجد برسیان ، در اصفهان – 491 هجری.
5- مناره چهل دختران ، دراصفهان – 501 هجری.
6- مناره گار ، در اصفهان – 515 هجری.
7- مناره مسجد گز ، در اصفهان – ربع اول قرن ششم.
8- مناره مسجد سین ، در اصفهان – 526 هجری.
9- مناره مسجد علی ، در اصفهان – اواخر قرن پنجم و اوائل قرن ششم.
10- مناره زیار ، در اصفهان – 550 تا 688 هجری.
11- مناره راهروان ، در اصفهان – بین سالهای 525 تا 688 هجری.
12- مناره مسجد اردستان ، در اصفهان – عهد سلجوقی.
13- مناره مسجد امام حسن ، در اردستان اصفهان- عهد سلجوقی.
14- مناره مسجد جامع زواره ، زواره اصفهان- 530 هجری- عهد سلجوقی.
15- مناره مسجد جامع اشترجان ، اشترجان اصفهان- حدود 716 هجری.
16- مناره جنبان ، در اصفهان – 716 هجری.
17- دو مناره دارالضیافه ، در اصفهان – قرن هشتم.
18- مناره باغ قوشخانه ، در اصفهان – قرن هشتم.
19- دو مناره دردشت ، در دردشت اصفهان – نیمه دوم قرن هشتم.
20- دو مناره سردر مسجد شاه ، در اصفهان – 1025 هجری.
21- دو مناره سردر مدرسه چهارباغ ، در اصفهان – قرن دوازدهم هجری.
22- مناره خانقاه نطنز ، 725 هجری.
23- مناره نزدیک شهر در خرم‌آباد- قرن ششم هجری.
24- مناره مسجد تاریخانه ، در دامغان – قرن ششم هجری.
25- مناره مسجد جامع ، در دامغان – قرن ششم هجری.
26- مناره مجاور مسجد جمعه ، در ساوه- 503 هجری.
27- مناره خسرو گرد ، در خسروگرد سبزوار – 505 هجری.
28- مناره حدود ، در خسروگرد – 700 هجری.
29- مناره سمنان – عهد سلجوقی.
30- مقبره و مناره عهد غزنوی ، در سنگ بست خراسان – قرن 4 هجری.
31- مناره واقع در محله پامنار ، طهران- قرن 13 هجری.
32- مناره فیروزآباد ، در خراسان – عهد سلجوقی.
33- مناره کاشان ، در کاشان – قرن پنجم هجری.
34- مناره گلپایگان – قرن ششم هجری.
35- مناره مدرسه ، در گلشن خراسان – عهد سلجوقی.
36- مناره‌های مدرسه سپهسالار جدید ، در تهران – قرن 13 هجری.
37- دو مناره مسجد جامع گوهرشاد ، در مشهد – 821 هجری.
38- دو مناره مسجد دارالاحسان ، در سنندج – کردستان – 1227 هجری.
39- دو مناره بقعه مبارکه حضرت رضا (ع) ، در مشهد بین 479- 551 (در زمان سلجوقی).
40- مناره‌های گنبد حضرت معصومه علیها سلام ، در قم (526 هجری به دستور شاه بیگم)
41- مناره‌های حضرت عبدالعظیم ، در ری ، تهران – عهد سلجوقی.
42- مناره مسجد شاه تهران.
نتیجه گیری
میل، مناره، مؤذنه:
از دوره‌های پیش از اسلام وجود داشته‌اند و مختص اسلام نمی‌باشند و به عنوان میل راهنما و آتشدان به کار می‌رفته‌اند.
در زمان‌ها و ادیان مختلف و در جاهای مختلف، نام و کاربرد خاص داشته‌اند.
در زمان پیدایش اسلام ابتدا کاربرد سیاسی داشته است.
به مرور زمان کاربرد معنوی پیدا کرده است.
اوج شکوفایی و تزئینات مناره در ایران در قرن 5 و 6 در دوره سلجوقیان و در شهر اصفهان می‌باشد.
منابع
کتاب آثار ایران ، آندره گدار
کتاب باستان شناسی ایران باستان ، لوئی وندربرگ
کتاب تاثیر هنر ساسانی بر هنر اسلامی ، عباس زمانی
کتاب معماری ایران دوره اسلامی ، محمد یوسف کیانی
کتاب معماری اسلامی، هیلن براند
مناره ، برگی از هنر اسلامی